آزمایش ادرار؛ هرآنچه باید بدانید
آزمایش ادرار اطلاعات مفید زیادی درباره وضعیت سلامتی شما در اختیار پزشکان قرار می‌دهد. این آزمایش برای تشخیص بیماری‌های مختلف نیز استفاده می‌شود. جالب است بدانید که علاوه‌بر بررسی شیمیایی و مولکولی، حتی رنگ و بوی ادرار نیز تشخیص بیماری را برای پزشکان راحت‌تر می‌کند. اگر قرار است به‌زودی این آزمایش را انجام دهید یا درباره آن کنجکاوید، با ما همراه باشید.
آزمایش ادرار چیست؟
آزمایش ادرار جنبه‌های ظاهری، شیمیایی و میکروسکوپی ادرار را بررسی می‌کند. این آزمایش ممکن است شامل تست‌های مختلف شود که به‌کمک هریک ترکیبات مختلف در ادرار شناسایی و اندازه‌گیری می‌شوند.
بسته به علائم و وضعیت سلامتی بیمار، دکتر می‌تواند چندین آزمایش مختلف را در یک آزمایش ادرار بگنجاند. در ادامه، هریک از این موارد را توضیح خواهیم داد.
موارد رایج تجویز تست ادرار
از آزمایش ادرار برای بررسی موارد زیادی استفاده می‌شود که تعدادی از رایج‌ترین آنها عبارت‌اند از:
علاوه‌بر موارد گفته‌شده، از تست ادرار برای تشخیص بیماری‌های مختلف یا نظارت بر آنها نیز استفاده می‌شود؛ بیماریهایی مانند دیابت، سرطان مثانه، عفونت‌های دستگاه ادراری (UTIs) و بیماری‌های مقاربتی (STDs).
۱. بررسی بارداری
آزمایش ادرار برای بررسی بارداری را میتوان به دو صورت انجام داد؛ خانگی و آزمایشگاهی. ظرف‌های نمونه‌گیری آزمایش خانگی را میتوان از داروخانه خرید و در خانه استفاده کرد. در محصولات داروخانه‌ای، راهنمای نمونه‌گیری و تفسیر آزمایش در جعبه محصول قرار دارد. معمولا آزمایش‌های انجام‌شده در آزمایشگاه دقت بیشتری دارند.
آزمایش ادرار بارداری با جست‌وجوی هورمون بارداری در ادرار انجام می‌شود. این هورمون گنادوتروپین جفتی انسانی (human chorionic gonadotropin) یا hCG نام دارد. hCG را فقط جنین می‌سازد، پس این هورمون تنها در صورتی در بدن پیدا می‌شود که فرد باردار باشد. میزان هورمون hCG در بدن را میتوان با بررسی ادرار اندازه گرفت. تست ادرار می‌تواند وجود این هورمون در بدن را ۶ تا ۱۴ روز پس از انجام لقاح یا با فرا رسیدن اولین روز پریودی نشان دهد.
۲. آزمایش اعتیاد
از ادرار میتوان برای بررسی وجود مواد مخدر در بدن و تشخیص اعتیاد به آنها استفاده کرد. برای این کار آزمایش‌های ساده‌ای وجود دارد که میتوان در خانه، محل ورزش یا محل کار انجامشان داد. معمولا آزمایش‌های پیچیده‌تر برای بررسی به آزمایشگاه فرستاده می‌شوند. برای یافتن موادی مانند الکل، آمفتامین‌ها، بنزودیازپین‌ها، حشیش، کوکائین و مواد افیونی مانند متادون نیز آزمایش ادرار تجویز می‌شود.
۳. آزمایش بیماری‌های مقاربتی
برای یافتن بعضی از عفونت‌ها و بیماری‌های مقاربتی (STDs) میتوان از آزمایش ادرار استفاده کرد. برای بررسی این موارد، نمونه باید به آزمایشگاه ارسال شود و معمولا چند روز طول می‌کشد تا نتیجه این آزمایش اعلام شود. کلامیدیا (Chlamydia) و سوزاک (Gonorrhoea) از جمله مواردی هستند که میتوان برای تشخیص آنها از این آزمایش استفاده کرد.
نمونه‌گیری آزمایش ادرار چگونه انجام می‌شود؟
معمولا برای نمونه‌گیری ظرف پلاستیکی مخصوصی در اختیار بیمار قرار می‌گیرد که نمونه ادرار باید در آن قرار گیرد. تمیزبودن ظرف نمونه‌گیری تأثیر زیادی بر موفقیت آزمایش و صحیح‌بودن نتایج دارد، پس به تمیز نگه‌داشتن ظرف نمونه‌گیری دقت زیادی کنید.
قبل از نمونه‌گیری، ناحیه تناسلی باید تمیز شود و هنگام جمع‌آوری ادرار مطمئن شوید که ظرف به اندام تناسلی برخورد نکند. اگر از فرد خواسته شده باشد که نمونه را از وسط جریان ادرار بگیرد، باید ابتدا مقدار کمی از ادرار دفع شود و بخش بعدی داخل ظرف نمونه‌گیری قرار بگیرد. در بعضی از آزمایش‌ها (مانند آزمایش بارداری) نیز ممکن است نیاز به نمونه‌گیری از ابتدای جریان ادرار وجود داشته باشد.
از آنجا که استفاده از بعضی داروها ممکن است نتایج آزمایش را تغییر دهد، اگر مداوم داروی خاصی مصرف می‌کنید باید این مسئله را به پزشک یا مسئول آزمایشگاه اطلاع دهید. در مواردی که تست ادرار برای بررسی عملکرد کلیه‌ها تجویز می‌شود، ممکن است دکتر نمونه‌گیری ۲۴ساعته را تجویز کند. در این موارد، ظرفی مناسب در اختیار فرد قرار داده می‌شود تا در طول روز نمونه‌های جمع‌آوری‌شده را در آن قرار دهد.
تست ادرار فوری یا دیپ‌استیک چیست؟
از آزمایش ادرار میتوان نتایج فوری نیز گرفت. این کار را میتوان در آزمایشگاه یا با مراجعه به پزشک انجام داد. برای انجام فوری این آزمایش و بررسی نتایج آن، پزشک یا پرستار یک چوب یا نوار کوچک با پد رنگی را در نمونه ادرار قرار می‌دهد. این نوارها دیپ‌استیک (Dipstick) نام دارند و برای بررسی جنبه‌های شیمیایی نمونه ادرار استفاده می‌شوند. بسته به آنچه در ادرار وجود دارد، رنگ پد متصل به دیپ‌استیک تغییر خواهد کرد و نتیجه آزمایش به‌سرعت روی آن نشان داده می‌شود.
موارد موردبررسی در آزمایش ادرار
همان طور که گفتیم، آزمایش ادرار در ۳ سطح انجام می‌شود: بررسی ظاهری، شیمیایی و میکروسکوپی. هریک از این ۳ سطح برای یافتن اطلاعات خاصی کاربرد دارند که در ادامه آنها را بیان خواهیم کرد.
۱. بررسی ظاهری
در اکثر آزمایش‌های ادرار، تکنسین آزمایشگاه رنگ و ظاهر نمونه آزمایش را با «چشم غیرمسلح» بررسی می‌کند. شفاف یا کدربودن ادرار و بررسی رنگ ادرار از مواردی هستند که با بررسی ظاهری انجام می‌شوند. رنگ طبیعی ادرار معمولا کمی زرد است. البته بسته به غلیظ یا رقیق‌بودن ادرار، رنگش از بی‌رنگ (زرد کم‌رنگ) تا کهربایی تیره متغیر خواهد بود.
عوامل مختلفی ممکن است باعث تیره‌شدن رنگ ادرار شوند که مهم‌ترینشان کم‌آبی بدن است. عوامل دیگری مانند داروها، مکملها و غذاهای خاص نیز ممکن است بر رنگ ادرار اثر بگذارند. البته رنگ غیرمعمول ادرار گاهی هم نشانه بیماری است. مثلا ادرار قرمزرنگ شاید نشانه وجود خون در ادرار باشد.
ادرار کدر همیشه نشان‌دهنده بیماری نیست. مثلا سلول‌های اسپرم و پوست بی‌ضررند ولی می‌توانند رنگ ادرار را کدر کنند. در مقابل گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و باکتری‌ها از عواملی هستند که رنگ ادرار را کدر می‌کنند. وجود بیشازحد این مواد در ادرار از نشانه‌های بیماری‌های مختلف است، از جمله:
- کم‌آبی؛
- عفونت دستگاه ادراری (UTI)؛
- عفونت‌های مقاربتی (STIs)؛
- سنگ کلیه؛
- دیابت.
۲. بررسی شیمیایی ادرار
همان طور که گفتیم، برای بررسی جنبه‌های شیمیایی نمونه ادرار تکنسین آزمایشگاه اغلب از نوارهای آزمایشی خاصی به‌نام دیپ‌استیک استفاده می‌کند. میزان تغییررنگ روی نوار تخمینی از مقدار ماده موجود در ادرار ارائه می‌دهد. مثلا تغییررنگ جزئی در پد آزمایش پروتئین، ممکن است نشانه وجود مقدار کمی پروتئین در نمونه ادرار باشد، در حالی که تغییر رنگ شدید ممکن است نشانگر وجود مقدار زیادی از آن باشد.
در ادامه، تعدادی از مواردی را به شما معرفی می‌کنیم که برای یافتن آنها بررسی شیمیایی ادرار انجام می‌شود.
۱. بررسی پروتئین
آزمایش ادرار پروتئینی وجود پروتئین‌هایی مانند آلبومین (Albumin) را در ادرار اندازه‌گیری می‌کند. وجود پروتئین بیش از مقدار طبیعی ممکن است نشانه چندین بیماری مختلف مانند نارسایی قلبی، مشکلات کلیوی و کم‌آبی بدن باشد.
۲. آزمایش pH ادرار
آزمایش pH ادرار میزان اسیدی یا بازی بودن ادرار را اندازه می‌گیرد. PH بالا ممکن است نشان‌دهنده مشکلات کلیوی و عفونت دستگاه ادراری (UTI) باشد. PH پایین نیز نشان‌دهنده شرایطی از جمله اسهال و کتواسیدوز (ketoacidosis) مرتبط با دیابت است.
۳. بررسی کتون
کتون‌ها (Ketones) زمانی ایجاد می‌شوند که بدن مجبور است چربی‌ها و اسیدهای چرب را به‌جای سوخت تجزیه کند. این اتفاق زمانی می‌افتد که بدن قند یا کربوهیدرات کافی دریافت نکند. متخصصان اغلب از آزمایش ادرار کتون برای بررسی بیماری کتواسیدوز دیابتی (ketoacidosis) استفاده می‌کنند. این بیماری یکی از عوارض جدی دیابت و کاهش شدید انسولین در بدن است که حتی ممکن است خطر مرگ را به همراه داشته باشد.
۴. بررسی وجود گلوکز
آزمایش ادرار گلوکز (Glucose urine test) میزان قند (گلوکز) موجود در ادرار را اندازه می‌گیرد. در شرایط عادی، نباید گلوکز در ادرار وجود داشته باشد، بنابراین وجود گلوکز ممکن است نشانه دیابت یا دیابت ناشی از بارداری باشد.
۵. بررسی بیلی‌روبین
بیلی‌روبین (Bilirubin) رنگدانه زردی است که در صفرا یافت می‌شود. صفرا نیز مایعی است که کبد تولید می‌کند. اگر در ادرار بیلی‌روبین وجود داشته باشد، نشان‌دهنده مشکلات کبدی یا مجرای صفراوی است.
۶. بررسی نیتریت
آزمایش نیتریت (Nitrite) نیز یکی دیگر از روش‌های تشخیص عفونت مجرای ادراری یا UTI است. بااین‌حال، همه باکتری‌ها قادر به تبدیل نیترات (ماده‌ای که معمولا در ادرار وجود دارد) به نیتریت نیستند، بنابراین حتی در صورت نبود نیتریت در ادرار نیز ممکن هست که شخص دچار عفونت مجرای ادراری باشد.
۷. بررسی لکوسیت استراز
لکوسیت استراز (Leukocyte esterase) آنزیمی است که در اکثر گلبول‌های سفید وجود دارد. مثبت‌بودن این آزمایش نشان‌دهنده التهاب دستگاه ادراری یا کلیه‌هاست. شایع‌ترین علت وجود بیش‌ازاندازه گلبول‌های سفید در ادرار عفونت دستگاه ادراری (UTI) است.
۸. آزمایش چگالی ادرار
آزمایش چگالی ادرار (Urine specific gravity test) غلظت تمام ذرات شیمیایی موجود در ادرار را مشخص می‌کند. نتایج غیرطبیعی در این آزمایش ممکن است نشان‌دهنده چندین بیماری مختلف باشد. میزان طبیعی چگالی نسبی (specific gravity) در آزمایش ادرار باید ۱٫۰۰۵ تا ۱٫۰۳۰ باشد.
۳. بررسی میکروسکوپی ادرار
موارد زیادی وجود دارد که تکنسین آزمایشگاه برای یافتن آنها نمونه ادرار را بررسی میکروسکوپی می‌کند. برخی از این موارد عبارت‌اند از:
- سلول‌ها؛
- قطعات سلولی؛
- کست (Cast) ادراری (کست‌ها ذراتی استوانه‌ای‌شکل هستند که در ادرار یافت می شوند)؛
- مخاط (Mucus)؛
- باکتری یا سایر میکروب‌ها؛
- کریستال‌ها (Crystals).
۱. تعداد گلبول قرمز (RBC)
RBC در آزمایش ادرار مخفف گلبول قرمز خون (Red blood cell) است. افزایش تعداد گلبول‌های قرمز در ادرار یعنی در مجرای ادراری خون وجود دارد. البته این آزمایش مشخص نمی‌کند که خون مشاهده‌شده از کجا آمده است. مثلا خون ناشی از هموروئید یا خون‌ریزی واژینال را نمی‌توان از خون‌ریزی در جایی از سیستم ادراری تمیز داد. در برخی موارد نیز وجود بیشازحد گلبول‌های قرمز در ادرار نشان‌دهنده وجود مشکل در مثانه، کلیه یا مجرای ادراری است.
۲. تعداد گلبول‌های سفید (WBC)
WBC در آزمایش ادرار مخفف گلبول سفید خون (White blood cell) است. افزایش تعداد گلبول سفید ممکن است نشان‌دهنده عفونت یا التهاب در بخشی از دستگاه ادراری باشد.
۳. سلول‌های اپیتلیال
سلول‌های اپیتلیال (Pithelial cells) سلول‌هایی هستند که پوشش تمام سطوح داخلی و خارجی بدن را تشکیل می‌دهند و حفره‌های بدن و اندام‌های توخالی را می‌پوشانند. دستگاه ادراری انسان نیز از سلول‌های اپیتلیال پوشیده شده است. وجود برخی سلول‌های اپیتلیال در ادرار طبیعی است، اما افزایش تعداد آنها ممکن است نشان‌دهنده عفونت، التهاب یا سرطان در مجرای ادراری باشد.
۴. باکتری‌ها، مخمرها و انگل‌ها
گاهی اوقات باکتری‌ها می‌توانند وارد مجرای ادرار شوند و باعث بیماری عفونت دستگاه ادراری (UTI) شوند. نمونه ادرار همچنین ممکن است توسط باکتری، مخمر و انگل آلوده شود، به‌خصوص در بانوان. ممکن است مخمر نمونه آزمایش افراد دچار عفونت مخمری واژن را آلوده کند. تریکوموناس واژینالیس (Trichomonas vaginalis) نوعی انگل است که ممکن است در ادرار بانوان یافت شود. این انگل عامل نوعی بیماری مقاربتی به‌نام تریکومونیازیس (Trichomoniasis) است.
۵. کست ادراری
کست‌ها ذرات ریز لوله‌مانندی هستند که گاهی اوقات در ادرار یافت می‌شوند. کست‌ها از پروتئین آزادشده توسط سلول‌های کلیه تشکیل می‌شوند. وجود انواع خاصی از کست در ادرار نشان‌دهنده مشکلات کلیوی است و برخی دیگر کاملا طبیعی است و تشخیص این موضوع تنها توسط تکنسین‌های آزمایشگاه ممکن است.
تفسیر آزمایش ادرار
خواندن جواب آزمایش ادرار کار چندان سختی نیست، اما تفسیر آن تنها از عهده پرشک متخصص برمی‌آید. برای تحلیل آزمایش ادرار کافی است کمی با زبان انگلیسی آشنا باشید، چراکه در برگه جواب آزمایش اطلاعات کامل در اختیار بیمار قرار داده می‌شود. اکثر گزارش‌های آزمایشگاهی، از جمله گزارش‌های آزمایش ادرار، اطلاعات را به این صورت ارائه می‌دهند:
- اسم آزمایش ادرار و اسم آنچه در ادرار اندازه‌گیری شده است؛
- مقدار دقیق یا بازه به‌دست‌آمده برای موارد آزمایش‌شده؛
- مقدار دقیق یا محدوده طبیعی برای هر مورد؛
- اطلاعاتی مبنی بر اینکه نتیجه آزمایش طبیعی بوده است یا خیر.
در بررسی ظاهری، وضوح ادرار به‌معنی میزان شفافیت نمونه است. اکثر آزمایشگاه‌ها شفافیت ادرار را در یکی از موارد زیر طبقه‌بندی می‌کنند:
- شفاف (Clear)؛
- کمی ابری (Slightly cloudy)؛
- ابری (cloudy)؛
- کدر یا غلیظ با مواد شناور (thick with suspended substances).
در بررسی شیمیایی آزمایش ادرار، مانند آزمایش برای پیدا‌کردن گلوکز یا نیتریت، نتایج آزمایش ممکن است منفی و مثبت طبقه‌بندی شوند یا میزان وجود آنها در ادرار را نشان دهند.
اگر آزمایش ادرار میکروسکوپی انجام داده‌اید، مانند آزمایشی که گلبول‌های قرمز خون (RBC) یا وجود باکتری را بررسی می‌کند، آزمایشگاه جواب را در یکی از موارد زیر طبقه‌بندی خواهد کرد:
- کم؛
- متوسط؛
- زیاد.
سؤالات رایج
۱. منظور از rbc در آزمایش ادرار چیست؟
RBC مخفف گلبول قرمز خون است. وجود این گلبول‌ها در ادرار ممکن است دلایل مختلفی داشته باشد. مواردی مانند سنگ کلیه، عفونت مجاری ادراری، عفونت کلیه یا حتی سرطان ممکن است باعث پیداشدن خون در ادرار شوند.
۲. گلبول‌های قرمز چگونه در آزمایش ادرار تشخیص داده می‌شوند؟
گلبول‌های قرمز معمولا با بررسی نمونه ادرار زیر میکروسکوپ شناسایی می‌شوند. اگر تعداد زیادی گلبول قرمز مشاهده شود، نیاز است آزمایش‌های بیشتر برای تعیین علت انجام شود.
۳. مقدار طبیعی گلبول‌های سفید (wbc) در تست ادرار چقدر است؟
میزان نرمال wbc در آزمایش ادرار معمولا تا ۵ سلول در هر واحد مشخص از نمونه است. مقادیر بیشتر ممکن است نشان‌دهنده عفونت یا التهاب در دستگاه ادراری باشد.
۴. چگونه باید برای آزمایش ادرار آماده شوم؟
معمولا آمادگی خاصی برای انجام آزمایش ادرار لازم نیست. بااین‌حال بهتر است دستورالعمل‌های پزشک را رعایت کنید. دستورات پزشک ممکن است شامل جمع‌آوری نمونه ادرار از میان جریان یا اجتناب از خوردن برخی غذاها یا داروها قبل از آزمایش باشد.
۵. آیا باید قبل از آزمایش ادرار ناشتا باشیم؟
برای آزمایش روتین ادرار نیازی به ناشتا‌بودن نیست، اما اگر قرار است در کنار این آزمایش آزمایش‌های دیگری نیز انجام شوند، ممکن است برای آن آزمایش‌ها نیاز به ناشتا‌بودن باشد. بهتر است برای اطمینان از این مسئله با پزشک مشورت کنید.
۶. آیا مصرف مکمل‌های غذایی بر نتایج آزمایش ادرار تأثیر دارد؟
بله، برخی داروها و مکملها ممکن است بر نتایج تست ادرار اثر بگذارند. به‌خصوص موادی که رنگ‌های خوراکی زیادی در آنها استفاده شده است. پس ضروری است که پزشک را در جریان دارو یا مکملی که مصرف می‌کنید قرار دهید.
سخن آخر
امیدواریم پس از مطالعه این مقاله به‌خوبی با آزمایش ادرار، هدف از انجامش و نحوه تفسیر جواب آن آشنا شده باشید. اگر زمانی یکی از نشانه‌های ظاهری گفته‌شده را در ادرارتان مشاهده کردید، حتما به پزشک مراجعه کنید. وجود موارد غیرطبیعی در ادرار ممکن است نشانه بیماریهایی بسیار خطرناک باشد و فقط با مراجعه به پزشک متخصص می‌توانید از این مسئله مطمئن شوید.
اگر شما نیز تجربه انجام این آزمایش را دارید، خوشحال می‌شویم که تجربه خود را از طریق بخش نظرات با ما در میان بگذارید.
