اثر بارنوم؛ رمز تأثیرگذاری فالگیرها چیست؟
شاید از یکی از دوستانتان بشنوید «چقدر کارَت شبیه مردادماهی‌هاست.» یا برای اشتباهش بهانه بتراشد که «خب چون من متولد ماه مهر هستم این‌طوری شد.» در این حالت، احتمالا این دوست‌تان دچار اثر بارنوم (Barnum Effect) است. اثر بارنوم نوعی سوگیری شناختی است که باعث می‌شود افراد شخصیت خود را با گزاره‌های عمومی و مبهمی مطابقت دهند که در کتاب‌های طالع‌بینی یا تست‌های شخصیت‌شناسی غیرعلمی می‌خوانند. اگر می‌خواهید با سازوکار این پدیده روان‌شناختی و تأثیر آن بر زندگی بیشتر آشنا شوید، حتما این مقاله را بخوانید.
اثر بارنوم چیست؟
اثر بارنوم یا اثر فورِر (Forer Effect) به تمایل افراد به باورکردن عبارت‌ها یا توصیف‌های کلی یا حتی مبهم درباره خود گفته می‌شود. ساده‌تر بگوییم، بسیاری افراد عبارت‌های عمومی‌ای که در طالع‌بینی ماه تولد یا تست‌های غیرعلمی تعیین شخصیت می‌خوانند، باور می‌کنند زیرا اغلب به‌دنبال تأیید بیرونی مبنی بر خاص و منحصربه‌فردبودن ویژگی‌ها و تجربیات خودند.
بسیاری از گزاره‌هایی که افراد در دسته‌های کلی ماه تولد، فال‌بینی‌ها یا شخصیت‌شناسی‌های غیرعلمی می‌خوانند، کاملا عمومی‌اند و ممکن است درباره اکثر افراد صدق کنند. بااین‌حال کسی که دچار اثر بارنوم است، باور می‌کند که بیش از دیگران در دسته‌بندی توصیف‌شده قرار می‌گیرد زیرا همه ما درنهایت دلمان می‌خواهد فرد خاصی باشیم یا به دسته‌ای تعلق داشته باشیم که به ما احساس منحصربه‌فردبودن بدهد.
اگرچه ممکن است بسیاری از ما در بسیاری از ویژگی‌ها با هم تفاوت داشته باشیم، اکثر مردم از مسائلی مانند مهربانی با دیگران، موفقیت شغلی یا صمیمیت دوستانه لذت می‌برند و از اینکه گزاره‌ای این صفات را به آنها نسبت دهد، استقبال می‌کنند. با درنظرگرفتن این نکته می‌توانیم درک کنیم که چرا مواردی همچون طالع‌بینی، فال‌بینی یا تست آنلاینی مثل اینکه «شما شبیه کدام‌یک از شخصیت‌های سریال تاج‌وتخت هستید؟» تا این حد رواج دارند و پذیرفته شده‌اند.
تاریخچه اثر بارنوم
بارنوم نام سیرک‌دار و کمدین سرشناس آمریکایی بود که در قرن ۱۹ می‌زیست. گفته می‌شود بارنوم دانش زیادی درباره رفتار و روان‌شناسی ذهن داشت و آن را در نمایش‌های خود به کار می‌گرفت. همچنین گفته می‌شود تبحر بارنوم در شناخت ذهن افراد و استفاده از خطاهای شناختی رایج به‌هنگام نمایش‌هایش باعث شد نام او با پدیده‌ای روان‌شناختی گره بخورد.
درهرصورت مهم‌تر از منشأ نام این پدیده، پژوهش‌هایی است که در این خصوص انجام شده‌اند. اصطلاح «اثر بارنوم» اواسط قرن بیستم و با انجام تعدادی آزمایش علمی در میان روان‌شناسان رواج یافت. یکی از برجسته‌ترین و اولین روان‌شناسانی که این پدیده را تخصصی بررسی کرد، برترام فورِر (Bertram Forer) بود که در سال ۱۹۴۸ مقاله مشهورش به‌نام «خطای تأیید شخصی» را نوشت.
تحقیقات برترام فورر
فورر تستی شخصیت‌شناسی به دانشجویانش داد و از آنها خواست گزینه‌هایی را انتخاب کنند که کاملا «شخصی» ویژگی‌های آنها را توصیف می‌کنند. دانشجویان فورر نمی‌دانستند که تمام آنها گزاره‌هایی مشابه دریافت می‌کنند. برخی از گزاره‌های تست اینها بودند:
- شما نیاز دارید سایر افراد شما را دوست داشته باشند و تحسینتان کنند.
- بعضی مواقع از خودتان انتقاد می‌کنید.
- اگرچه نقاط ضعفی در وجود شماست، تلاش می‌کنید بر آنها غلبه کنید و به انسان بهتری تبدیل شوید.
- شما ظرفیت وجودی زیادی دارید که از آن در جهت منافع خود بهره چندانی نبرده‌اید.
- از تغییر خوشتان می‌آید و نمی‌خواهید در آنچه انجام می‌دهید محدودیت داشته باشید.
- گاهی برای پروژه‌هایی تلاش بسیاری می‌کنید که نتیجه نمی‌دهند.
جالب است که در مقیاس ۱ (نادرست) تا ۵ (کاملا صحیح)، نمره میانگین دانشجویان ۴٫۳ بود. به‌عبارت دیگر، تقریبا تمام دانشجویان فورر گزاره‌های عمومی و مشابه این تست را تا حد زیادی درباره خود صادق و شخصی دانسته بودند. این آزمایش بعدها توسط دانشمندان دیگر هم انجام شد و نتایج مشابهی در بر داشت. یکی از نتایج پژوهش فورر این بود که مواردی همچون طالع‌بینی یا تست‌های شخصیت بر گزاره‌هایی استوارند که هم جهان‌شمول باشند و هم بتوان آنها را درباره اکثریت افراد صادق دانست.
سوءاستفاده از اثر بارنوم؛ از فال‌گیری تا فریب خریدار
همه ما باید با سازوکار اثر بارنوم آشنا باشیم، زیرا احتمال دارد که این پدیده ما را به‌سمت تصمیم‌گیری‌های ضعیف بر اساس باورهای غیرمنطقی و غلط سوق بدهد. تمایل ناخودآگاه ما به تعلق به دسته‌بندی‌های شخصیتی که اغلب نادرست و کلی هستند، ممکن است باعث شود مطابق با این باورهای اشتباه رفتار کنیم.
اگر تعارف را کنار بگذاریم، همه ما از دریافت تملق یا تعارف لذت می‌بریم و این دقیقا همان چیزی است که اثر بارنوم بر اساس آن شکل می‌گیرد. اگر در ویژگی‌های متولد ماه تولدتان بخوانید «توانایی ویژه شما در مهرورزی باعث افزایش نشاط زندگی‌تان می‌شود»، احتمالا ناخودآگاه آن را در خصوص خودتان هم صادق می‌بینید و می‌پذیرید. افراد عموما ترجیح می‌دهند ویژگی‌های شخصیتی مثبتی را که به آنها نسبت داده می‌شود، بپذیرند.
جالب است بدانید که اگرچه مردم تمایل دارند ارزیابی‌های مثبت را باور کنند، به همان اندازه هم ارزیابی و گزاره منفی‌ای را باور خواهند کرد که از سوی فردی صاحب قدرت و اقتدار دریافت می‌کنند. افراد معمولا اقتدار و حقیقت را به هم مربوط می‌دانند. به همین دلیل است که هنوز هم در قرن بیست‌ویکم شغل فال‌گیری و طالع‌بینی حتی در پیشرفته‌ترین کشورها وجود دارد. افراد سودجو با فال‌گیری می‌توانند با بیان چند گزاره مثبت و منفی عمومی که احتمالا درباره همه صادق است، پولی را به جیب بزنند که مردم به‌سختی به دست آورده‌اند.
البته حتی اگر به فال و طالع‌بینی اعتقاد ندارید، باز هم ممکن است از اثر بارنوم در امان نباشید. ممکن است در تبلیغی اینترنتی با تستی شخصیت‌شناسی روبه‌رو شوید که ادعا می‌کند «به‌دقت» محصول یا خدمات موردنیاز شما را شناسایی و ارائه می‌کند. همچنین ممکن است فروشنده‌ای خطاب به شما بگوید: «به نظر می‌رسد شما فردی هستید که می‌داند چه می‌خواهد.» در هریک از این دو حالت شما با شرکت، سازمان یا فروشنده‌ای روبه‌رو هستید که آگاهانه یا ناآگاهانه از اثر بارنوم سوءاستفاده می‌کند!
راهکارهای مقابله با اثر بارنوم
مانند بسیاری دیگر از سوگیری‌های شناختی، نیمی از نبرد صرفا آگاه‌شدن به این خطای شناختی است. بااین‌همه اگر موارد زیر در موقعیت خاصی از زندگی‌تان صادق باشد، احتمال تأثیرگذاری پدیده بارنوم روی شما بیشتر خواهد بود:
- اگر بر این باورید که تحلیل شخصیتی مذکور درباره شما صادق است و به‌دنبال شواهدی برای اِعمال‌کردن گزاره‌ها در زندگی خود هستید.
- اگر فردی که شما را ارزیابی می‌کند یا گزاره خاصی به شما می‌گوید، در ذهن شما فرد مهم، تأثیرگذار و مقتدری است.
- اگر گزاره توصیفی یا تحلیل شخصیت شما عمدتا شامل صفات مثبت می‌شود.
نکاتی برای شناسایی اثر بارنوم
- همیشه مراقب گزاره‌ها و اظهارات مبهم و کلی که احتمالا برای همه صادق‌اند، باشید.
- اگر جمله‌ای را در یک فال یا تست شخصیت خواندید و بلافاصله گفتید: «این دقیقا خود من است!» بهتر است یک بار دیگر به این مسئله فکر کنید که این جمله تا چه اندازه ممکن است برای دیگران هم صادق باشد.
- اعتبار و قدرت منبعی که اظهارنظر را از آن دریافت کرده‌اید، بسنجید. مثلا اگر مجله یا مطلب خاصی می‌خوانید، از خود بپرسید آیا نویسنده متن را می‌شناسید و می‌توانید به او اعتماد کنید؟ نویسنده چقدر متخصص است و چه سوابقی در ارائه پیش‌بینی‌های دقیق برای سایرین دارد؟
- سعی کنید تا حد امکان دلایل تصمیم‌گیری و رفتار خود را منطقی درک و تحلیل کنید. همچنین در قبال توصیف‌ها و تعارف‌هایی که عمومی و کلی هستند، بااحتیاط و آگاهانه رفتار کنید.
- به محتوای مطلب توجه کنید. اکثر مطالبی که از اثر بارنوم استفاده می‌کنند، عمدتا با گزاره‌های مثبتی همراه‌اند که فقط برای کسب اعتبار چند ویژگی منفی هم در خود جای داده‌اند. به تعادل واژگان و عبارات مثبت و منفی در جملاتی که می‌خوانید، دقت کنید.
- می‌توانید درباره اثر بارنوم با دوستان و نزدیکان خود گفت‌وگو کنید. مثلا درباره خطای تصمیم‌گیری بر اساس مطالبی که افراد در فال یا طالع خود می‌خوانند یا پدیده روان‌شناختی اثر بارنوم با آنها صحبت کنید.
کلام آخر
در این مقاله، با اثر بارنوم بر زندگی روزمره خود آشنا شدیم. همچنین آموختیم که گزاره‌های کلی و عمومی چگونه ممکن است خود را به‌جای تشخیص‌های دقیق روان‌شناسانه از شخصیتمان جا بزنند. درهرصورت اگر وقایع و محصولات را آگاهانه بررسی نکنیم، ممکن است به‌راحتی فریب خطاها و سوگیری‌های شناختی ذهنمان را بخوریم. صرفا همین باخبربودن از احتمال فریبکاری با توصیف‌های شخصیتی که هر روز می‌شنویم، ممکن است کمک بزرگی برای شناخت آنها به ما بکند. بهتر است این جمله از وینستون چرچیل را فراموش نکنیم که «تا حقیقت فرصت کند شلوارش را بالا بکشد، دروغ نصف دنیا را گرفته است!»
شما در زندگی روزمره خود با چه نمونه‌هایی از پدیده اثر بارنوم روبه‌رو شده‌اید؟ تجربیات خود را در قسمت نظرات زیر این مقاله با ما به اشتراک بگذارید.
