اشعه uv؛ منشا، انواع، مضرات و فواید
اشعه uv به طرق مختلف بر زندگی ما اثر می‌گذارد؛ از ایجاد آفتاب‌سوختگی و سرطان پوست گرفته تا کاربرد در صنایع مختلف. اما می‌دانید اشعه uv چیست و چه فواید و مضراتی برای ما دارد؟ در این مقاله، انواع اشعه uv و تابش فرابنفش خورشید را بررسی خواهیم کرد و از فواید و مضرات آنها خواهیم گفت. درنهایت نیز روش‌های محافظت از خود در برابر آسیب‌های این تابش را معرفی می‌کنیم. با ما تا انتهای مقاله همراه باشید.
منابع اشعه uv
قبل از بررسی فواید و مضرات اشعه uv خوب است بدانیم که اشعه ماورا بنفش در چه چیزهایی است. تابش uv بخشی از طیف الکترومغناطیسی خورشید است که با چشم انسان دیده نمی‌شود. این تابش در طیف نور، از انتهای محدوده نور مرئی تا ناحیه اشعه ایکس قرار دارد. اشعه uv از اجرامی ساطع می‌شود که دمای بسیار زیادی دارند. منبع اصلی تابش اشعه uv خورشید است. منابع غیرطبیعی بسیاری نیز وجود دارند که این اشعه را تولید می‌کنند.
انواع لامپ‌های آفتابی، تخت‌های برنزه‌کننده، چراغ‌های هالوژن و فلورسنت این اشعه را به بدن شما می‌تابانند. روشنایی‌هایی که در استادیوم‌های ورزشی استفاده می‌شود هم حاوی بخار جیوه هستند که اشعه uv دارد. طبق آزمایش‌ها، نور خورشید شبیه‌سازی‌شده هم برای بدن مضر است و می‌تواند باعث جهش DNA شود. خوب است بدانید قرارگرفتن در معرض تابش تخت‌های برنزه‌کننده فرقی با آفتاب‌گرفتن ندارد و همان آسیب‌ها را به پوست شما می‌رساند.
انواع اشعه uv
اشعه uv نوعی تابش الکترومغناطیسی است که از خورشید ساطع می‌شود و طول موجش ۱۰۰ تا ۴۰۰ نانومتر است. اشعه فرابنفش را بر اساس برهمکنش با مواد بیولوژیکی به ۳ دسته تقسیم می‌کنیم: اشعه UVA و UVB و UVC.
تابش UVA با طول موج ۴۰۰ تا ۳۱۵ نانومتر که به آن نور سیاه نیز گفته می‌شود، ضعیف‌ترین تابش است. این اشعه سرعت پیرشدن سلول‌های پوست را افزایش می‌دهد، اما خطر جدی برای بدن ندارد. تابش UVB با طول موج ۳۱۵ تا ۲۸۰ نانومتر کمی قوی‌تر است و بیشترین تأثیر را بر موجودات زنده دارد. این اشعه در طولانی‌مدت باعث آفتاب‌سوختگی می‌شود و احتمال ابتلا به سرطان پوست را افزایش می‌دهد. تابش UVC خورشید با طول موج ۲۸۰ تا ۱۰۰ نانومتر در جو زمین با مولکول‌های اوزون واکنش می‌دهد و به سطح زمین نمی‌رسد.
بیشتر اشعه uv در جو زمین جذب می‌شود. ۹۹درصد از تابش فرابنفشی که به سطح زمین می‌رسد UVA است، اما در قسمت‌هایی از جو زمین که لایه اوزون نازک شده است، اشعه UVB بیشتری به سطح زمین می‌رسد و تأثیرات خطرناکی بر موجودات زنده دارد.
فواید اشعه uv
اشعه فرابنفش خورشید تأثیرات مثبتی نیز بر بدن انسان دارد. مثلا تولید ویتامین D در پوست را تحریک می‌کند. ویتامین D از مواد ضروری برای سلامت انسان است. این ویتامین کلسیم و فسفر موجود در مواد غذایی را جذب و به رشد استخوان‌ها کمک می‌کند؛ به همین دلیل سازمان بهداشت جهانی توصیه می‌کند ۲ تا ۳ مرتبه در هفته به‌مدت ۵ تا ۱۵ دقیقه در معرض آفتاب قرار بگیرید.
از دیگر فواید تابش uv این است که (در طول موج‌های ۲۶۰ تا ۲۸۰ نانومتر) باکتری‌ها را می‌کشد، درنتیجه برای استریل‌کردن محیط از آن کمک می‌گیرند. علاوه بر اینها، اشعه فرابنفش در فتوتراپی نیز کاربرد دارد. فتوتراپی درمانی برای برخی بیماری‌های پوستی مانند پسوریازیس و اگزما است.
مضرات اشعه uv
تابش فرابنفش خورشید ممکن است خطراتی جدی برای انسان‌ها و سایر موجودات زنده داشته باشد. طبق تحقیقات، اشعه UVB که به اقیانوس نفوذ می‌کند برای پلانکتون‌ها، ماهی‌ها و سایر موجودات دریایی کشنده است. در انسان‌ها نیز احتمال ابتلا به بیماری‌های پوستی، چشمی و کبدی را افزایش می‌دهد. در ادامه مضرات اشعه uv برای سلامتی انسان را بررسی می‌کنیم، اما پیش از آن خوب است بدانیم چه افرادی بیشتر در معرض این خطرات هستند؛ افرادی که:
- زمان زیادی را زیر نور خورشید می‌گذرانند.
- پوست، مو و چشم‌های روشن دارند.
- داروهای آنتی‌بوتیک، قرص ضدبارداری یا محصولات حاوی بنزوئیل پراکسید مصرف می‌کنند.
- یکی از اعضای خانواده‌شان مبتلا به سرطان پوست بوده است.
- بالای ۵۰ سال سن دارند.
۱. مضرات اشعه uv برای پوست
اشعه uv قدرت نفوذ کمی دارد، بنابراین اثرات آن فقط روی سطح پوست بدن است و به اعضای داخلی نفوذ نمی‌کند. این تابش ممکن است فقط موجب بیماری‌های پوستی ساده مثل حساسیت شود یا ممکن است بیماری‌های جدی مثل سرطان پوست را ایجاد کند.
۱. آفتاب‌سوختگی
آفتاب‌سوختگی واکنش مویرگ‌های پوست است. مویرگ‌ها بر اثر تابش اشعه uv گشاد می‌شوند و در سطح پوست التهاب ایجاد می‌کنند. آفتاب‌سوختگی ممکن است خفیف یا بسیار شدید باشد. علائم آن نیز از حساسیت و قرمزی پوست تا ایجاد تاول، تورم، ترشح مایعات و ریزش پوست خارجی متفاوت است.
۲. برنزه‌شدن
برنزه‌شدن نیز واکنش دفاعی بدن است که از پوست در برابر آسیب‌های بیشتر محافظت می‌کند. ملانین، رنگدانه موجود در پوست، تابش فرابنفش خورشید را جذب و نفوذ آن به بافت‌های دیگر را محدود می‌کند. برنزه‌شدن زمانی اتفاق می‌افتد که ملانین در قسمت‌های عمیق‌تر پوست توسط اشعه uv فعال شود. با گذشت زمان هنگامی که این سلول‌ها می‌میرند، رنگدانه‌ها نیز از بین می‌روند و پوست به رنگ طبیعی خود بازمی‌گردد. افرادی که رنگ پوستشان روشن است، ملانین کمتری دارند و بنابراین بیشتر تحت‌تأثیر آسیب‌های اشعه uv قرار می‌گیرند. استفاده از کرم ضد آفتاب، جذب تابش فرابنفش را کاهش چشمگیری می‌دهد.
۳. پیری زودرس پوست
قرارگرفتن مداوم در معرض اشعه فرابنفش خورشید سن پوست را افزایش می‌دهد و چین‌وچروک‌های پوست را عمیق می‌کند. اشعه uv به‌مرور زمان پوست را ضخیم، چرمی و چروکیده می‌کند. از آنجایی که این مشکل به‌تدریج رخ می‌دهد، بیشتر افراد آن را اثر اجتناب‌ناپذیر افزایش سن می‌دانند، اما پیری زودرس را باید جدی گرفت. چروک‌های عمیق بافت پوست ۹۰درصد مواقع به‌سبب تابش اشعه فرابنفش ایجاد می‌شوند. این عارضه اگرچه بدخیم نیست، خطر ابتلا به سرطان پوست را افزایش می‌دهد.
۴. سرطان پوست
اشعه فرابنفش خورشید احتمال بروز سرطان را افزایش می‌دهد. آفتاب‌گرفتن طولانی، زندگی در مناطقی که آفتاب شدید دارند و مراقبت‌نکردن از پوست عوامل اصلی بروز سرطان پوست‌اند. ۳ سرطان اصلی پوست کارسینومای سنگفرشی، کارسینومای سلول‌های پایه و ملانوما هستند که همگی با اشعه uv فعال می‌شوند. این تابش دی‌اِن‌اِی سلول‌های پوست را تغییر می‌دهد و سلول‌های سرطانی ایجاد می‌کند. امروزه سرطان پوست رایج‌تر از سرطان سینه، پروستات، ریه و روده بزرگ است.
ملانوما
این بیماری، جدی‌ترین شکل سرطان پوست است که در افراد ۱۵ تا ۲۹ساله رواج دارد. ملانوما ۳درصد از موارد سرطان پوست را شامل می‌شود. با وجود این، بیش از ۷۵درصد مرگ‌ومیر ناشی از سرطان پوست مربوط به ملانوماست. قرارگرفتن در معرض اشعه uv و آفتاب‌سوختگی، به‌خصوص در دوران کودکی، از عوامل ایجاد این بیماری است.
کارسینومای سنگفرشی
کارسینوم سلول سنگفرشی تومورهایی هستند که به‌شکل ندول یا لکه‌های قرمز و پوسته‌پوسته ظاهر می‌شوند. این سرطان ممکن است به تود‌ه‌های بزرگ تبدیل شود و به سایر قسمت‌های بدن گسترش یابد.
کارسینومای سلول بازال
کارسینوم سلول بازال یا سلول‌های پایه شایع‌ترین نوع سرطان پوست است. این بیماری معمولا به‌شکل برجستگی‌های کوچک و گوشتی روی سر و گردن یا سایر نواحی پوست ظاهر می‌شود. کارسینوم سلول بازال به‌کندی رشد می‌کند و به‌ندرت به سایر قسمت‌های بدن گسترش می‌یابد، اما احتمال دارد به استخوان نفوذ کند و خطرات جدی بیافریند.
۲. مضرات اشعه uv برای چشم
آب مروارید نوعی آسیب چشمی است که به‌سبب آن شفافیت عدسی چشم از بین می‌رود. اگر بیماری آب مروارید درمان نشود، منجر به نابینایی می‌شود. طبق تحقیقات، اشعه uv خورشید احتمال ابتلا به آب مروارید را افزایش می‌دهد. امروزه آب مروارید با جراحی قابل‌درمان است، اما بهتر است از بروز آن جلوگیری کنید.
انواع دیگری از آسیب‌های چشمی نیز ممکن است بینایی شما را به خطر بیندازند. ناخنک، سرطان پوست اطراف چشم و دژنراسیون ماکولا بیماری‌هایی‌اند که با اشعه uv ایجاد می‌شوند. همه این مشکلات را می‌توانید با محافظت مناسب از چشم کاهش دهید.
۳. مضرات اشعه uv برای سیستم ایمنی
دانشمندان دریافته‌اند که قرارگرفتن بیش از حد در معرض اشعه uv عملکرد صحیح سیستم ایمنی بدن و قدرت دفاع طبیعی پوست را سرکوب می‌کند. پوست در حالت معمول در برابر مهاجمان خارجی مانند سرطان‌ها و عفونت‌ها مقاوم است، اما قرارگرفتن بیش از حد در معرض اشعه فرابنفش ممکن است سیستم ایمنی را تضعیف کند و توانایی پوست برای دفاع در برابر این مهاجمان را کاهش دهد.
محافظت از بدن در برابر اشعه uv
نور خورشید منبع اصلی اشعه فرابنفش است. خورشید معمولا از ساعت ۱۰ صبح تا ۴ بعدازظهر شدیدترین میزان تابش را دارد. فاصله مکان زندگی شما از خط استوا، ارتفاع ابرها و بازتاب‌های سطحی نیز بر شدت تابش خورشید مؤثرند. همان طور که گفتیم، اشعه uv مضرات زیادی برای پوست و بدن انسان دارد و به همین دلیل باید از خود در برابر آن محافظت کنیم. اولین کاری که می‌توانیم انجام دهیم این است که در ساعات تابش شدید آفتاب تا حد امکان در سایه باشیم و از آفتاب‌گرفتن بپرهیزیم.
زمانی که در معرض نور خورشیدید، قسمت‌های حساس‌تر پوست بدن را باید با لباس بپوشانید و روی سایر نواحی پوست از کرم ضدآفتاب مناسب استفاده کنید. بالم لب حاوی SPF نیز از پوست لب‌های شما در برابر اشعه uv محافظت می‌کند.
تابش فرابنفش خورشید برای چشم نیز مضر است، بنابراین پیشنهاد می‌شود در روزهای آفتابی از کلاه و عینک استاندارد استفاده کنید. عینک آفتابی استاندارد باید اشعه‌های UVA و UVB را عبور ندهد.
فراموش نکنید که برای کودکان خود نیز اقدامات مراقبتی لازم را انجام دهید. ضدآفتاب‌های مخصوص کودکان و کلاه‌هایی که لبه پهن دارند از پوست، مو و چشم فرزندانتان در برابر اشعه uv محافظت می‌کنند.
سخن پایانی
اشعه فرابنفش بخشی از طیف تابش الکترومغناطیس خورشید است که به‌رغم کاربردهای علمی و فوایدی برای بدن، خطرات بالقوه فراوانی هم دارد. با شناخت بهتر این اشعه می‌توانیم آگاهانه از خود و اطرافیانمان محافظت کنیم تا دچار آسیب‌های ناشی از آن نشویم. برای پیشگیری از بیماری‌های ناشی از تابش اشعه uv باید از کرم ضدآفتاب و عینک آفتابی مناسب استفاده کنیم.
اگر این مقاله برای شما مفید بود، پیشنهاد می‌کنیم آن را با دوستان خود به اشتراک بگذارید.
منابع دیگر: britannica
